Φαινόμενο ''Barnum-Forer''

Το φαινόμενο Φόρερ αφορά στην τάση των ανθρώπων να αξιολογούν ως εξαιρετικά ακριβείς, προτάσεις που αναφέρονται σ' αυτούς προσωπικά, αν και αυτές μπορούν να ισχύουν για πολλούς ανθρώπους.
Ο ψυχολόγος Bertram R. Forer ανακάλυψε ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να αποδέχονται ασαφείς και γενικόλογες περιγραφές της προσωπικότητας τους σαν να ισχύουν αποκλειστικά γ' αυτούς, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι η ίδια περιγραφή μπορεί να ισχύει και για οποιονδήποτε άλλο.

Θεωρήστε ότι το παρακάτω σας δώθηκε σαν μια περιγραφή της προσωπικότητάς σας...
Έχετε μια ανάγκη οι άλλοι άνθρωποι να σας θαυμάζουν και να σας συμπαθούν
αλλά παρ' ολ' αυτά έχετε την τάση να είστε επικριτικός με τον εαυτό σας. Αν και
έχετε κάποιες αδυναμίες στην προσωπικότητά σας, γενικά μπορείτε να τις αντισταθμίζετε.
Έχετε σημαντικές ικανότητες τις οποίες δεν έχετε χρησιμοποιήσει
προς όφελος σας. Πειθαρχημένος και με αυτο-έλεγχο εξωτερικά, εσωτερικά όμως έχετε την τάση ν' ανησυχείτε και να είστε ανασφαλής.
Κατά καιρούς έχετε σοβαρές αμφιβολίες για το αν έχετε πάρει τις σωστές αποφάσεις ή αν έχετε κάνει το σωστό πράγμα. Προτιμάτε να έχετε μια κάποια αλλαγή και ποικιλία και δυσανασχετείτε όταν περιορίζεστε από φραγμούς και αμφιβολίες.
Καμαρώνετε γιατί είστε σκεπτόμενο άτομο και δεν δέχεστε τα λεγόμενα των άλλων χωρίς ικανοποιητικές αποδείξεις. Έχετε όμως καταλάβει ότι δεν είναι συνετό να είστε πολύ ειλικρινής όταν αποκαλύπτετε τον εαυτό σας σε άλλους.
Κάποιες στιγμές είστε εξωστρεφής, καταδεκτικός, κοινωνικός, ενώ κάποιες άλλες είστε εσωστρεφής, επιφυλακτικός και μαζεμένος.

Ο Φόρερ έδωσε ένα τεστ προσωπικότητας στους φοιτητές του, αγνόησε τις απαντήσεις τους και έδωσε στον καθένα την παραπάνω αποτίμηση. Τους ζήτησε να την βαθμολογήσουν από το 0 μέχρι το 5, με το "5" να σημαίνει ότι ο αποδέκτης αισθανόταν ότι η αποτίμηση ήταν μια "εξαιρετική" περιγραφή και το "4" να σημαίνει ότι η αποτίμηση ήταν "καλή".

Η μέση βαθμολογία της τάξης ήταν 4.26. Αυτό έγινε το 1948. Το πείραμα αυτό επαναλήφθηκε εκατοντάδες φορές με φοιτητές ψυχολογίας και ο μέσος όρος ακόμα κυμαίνεται γύρω στο 4.2 από τα 5, ή αλλιώς στο 84% επιτυχία.

Κοντολογίς, ο Φόρερ έπεισε τους ανθρώπους ότι μπορεί να "διαβάσει" τον χαρακτήρα τους με επιτυχία. Η ακρίβεια του εξέπληξε τους πειραματισθέντες, αν και η ανάλυση προσωπικότητας είχε παρθεί από την στήλη αστρολογίας μιας εφημερίδας, η οποία και μοιραζόταν στους φοιτητές ανεξάρτητα από το ζώδιο που είχε ο καθένας.

Το φαινόμενο Φόρερ φαίνεται να εξηγεί, τουλάχιστον εν μέρει, το γιατί τόσοι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι ψευδοεπιστήμες "δουλεύουν". Η αστρολογία, η αστροθεραπεία, οι βιορυθμοί, η χαρτομαντεία, η χειρομαντεία, το εννεάγραμμα, η μαντική, η γραφολογία κλπ. φαίνονται να δουλεύουν επειδή φαίνεται να παρουσιάζουν μια ακριβή ανάλυση της προσωπικότητας.

Οι επιστημονικές μελέτες τέτοιων ψευδοεπιστημών δείχνουν ότι δεν είναι έγκυρα εργαλεία για την ανάλυση της προσωπικότητας κάποιου, παρ' ολ' αυτά όμως η κάθε μια έχει αρκετούς ικανοποιημένους πελάτες που είναι πεπεισμένοι για την ακρίβεια τους.

Οι πιο συνήθεις εξηγήσεις που δίνονται για το φαινόμενο Φόρερ, εμπλέκουν την ελπίδα, τους ευσεβείς πόθους, τη ματαιοδοξία και την τάση που έχουμε να προσπαθούμε να βγάλουμε νοήμα από τις εμπειρίες μας, αν και η εξήγηση του ίδιου του Φόρερ αναφερόταν στην ευπιστία.

Οι άνθρωποι έχουν την τάση να αποδέχονται προτάσεις που αναφέρονται σ' αυτούς, ανάλογα με την επιθυμία τους να είναι αυτές αληθινές, και όχι ανάλογα με τα εμπειρική ακρίβεια των ισχυρισμών αυτών, η οποία μετράται με κάποιο μη-υποκειμενικό κριτήριο.

Έχουμε την τάση να αποδεχόμαστε αμφισβητήσιμους ή ακόμα και ψευδείς ισχυρισμούς για τον εαυτό μας, αν τους θεωρούμε αρκετά θετικούς ή κολακευτικούς. Συχνά δίνουμε αρκετά "ελεύθερες" ερμηνείες σε ασαφείς και ασυνεπείς ισχυρισμούς για το άτομο μας προκειμένου να βγάλουμε κάποιο νόημα απ' αυτούς.

Άτομα που ψάχνουν για συμβουλές από ψυχικούς, μέντιουμ, μελοντολόγους, χαρτορίχτρες, άτομα που διαβάζουν τη σκέψη, γραφολόγους κλπ., συχνά θα αγνοούν ψευδείς ή αμφισβητήσιμους ισχυρισμούς, και σε πολλές περιπτώσεις θα παρέχουν οι ίδιοι τις περισσότερες πληροφορίες, μέσα από τα λόγια ή τις πράξεις τους, που λανθασμένα θεωρούν πως "ανακάλυψε" ο ψευδοεπιστημονικός τους σύμβουλος.

Πολλά τέτοια άτομα συχνά νιώθουν ότι ο σύμβουλος τους τους έδωσε βαθυστόχαστες και προσωπικές πληροφορίες. Τέτοια υποκειμενική επιβεβαίωση όμως, έχει λίγη επιστημονική αξία.

Ο ψυχολόγος Barry Beyerstein πιστεύει ότι "η ελπίδα και η αβεβαιότητα βάζουν σε κίνηση ισχυρές ψυχολογικές διεργασίες οι οποίες και κρατούν όλους τους μυστικιστικούς και ψευδοεπιστημονικούς συμβούλους προσωπικότητας στο επάγγελμα".

Συνεχώς προσπαθούμε "να βγάλουμε νόημα από την ομοβροντία ασύνδετων πληροφοριών που λαμβάνουμε καθημερινά" και "έχουμε γίνει τόσο καλοί στο να συμπληρώνουμε τα κενά ώστε να βγάζουμε ένα λογικό σενάριο μέσα από σκόρπιες πληροφορίες, που μερικές φορές βγάζουμε νόημα μέσα από ανοησίες".

Συχνά συμπληρώνουμε τα κενά και παρέχουμε μια συνεκτική εικόνα του τι ακούμε και βλέπουμε, αν και μια κοντινότερη εποπτεία των δεδομένων θα δείξει ότι αυτά είναι ασαφή, συγκεχυμένα, δυσνόητα, ασυνεπή ή ακόμα και ακατάληπτα.

Τα ψυχικά μέντιουμ για παράδειγμα, πολλές φορές θα ρωτήσουν αρκετές ασύνδετες και διφορούμενες ερωτήσεις τη μια μετά την άλλη, ώστε να δίνουν την εντύπωση ότι έχουν πρόσβαση σε προσωπικές λεπτομέρεις του ατόμου.

Στην πραγματικότητα, τα μέντιουμ δεν χρειάζεται να έχουν καμία ενορατικότητα σχετικά με την προσωπική ζωή του ατόμου μιας και είναι το ίδιο το άτομο που, πρόθυμα και ασυνείδητα, θα κάνει όλους τους συσχετισμούς και τις επιβεβαιώσεις. Οι ψυχικοί βοηθούνται σ' αυτή τη διαδικασία χρησιμοποιώντας τεχνικές ψυχρού διαβάσματος.

Ο David Marks και ο chard Kamman λένε ότι,
μόλις βρεθεί μια πεποίθηση ή μια προσδοκία, ειδικά μια που επιλύει κάποια δυσάρεστη αβεβαιότητα, πολώνει τον παρατηρητή στο να προσέξει νέες πληροφορίες που επιβεβαιώνουν την πεποίθηση αυτή και στο να ανγοήσει αντικρουόμενα γεγονότα. Αυτός ο αυτο-διαιωνιζόμενος μηχανισμός εδραιώνει το αρχικό λάθος και δημιουργεί μια υπερ-εμπιστοσύνη με την οποία τα επιχειρήματα των αντιπάλων φαντάζουν ως πολύ ασθενή για να καταρρίψουν την αρχική αυτή πεποίθηση.

Το να έχεις ένα ψευδοεπιστημονικό σύμβουλο να κάνει μια εκτίμηση προσωπικότητας σε ένα πελάτη, είναι γεμάτο με παγίδες που μπορούν εύκολα να οδηγήσουν και τον πιο καλοπροαίρετο άνθρωπο σε λάθη και αυταπάτες.

Ο Barry Beyerstein προτείνει το παρακάτω τεστ ώστε να κρίνουμε αν η φαινομενική εγκυρότητα των ψευδοεπιστημών που αναφέρθηκαν πριν δεν οφείλονται στο φαινόμενο Φόρερ, στην πόλωση επιβεβαίωσης ή σε άλλους ψυχολογικούς παράγοντες.

(Σημείωση: το προτεινόμενο τεστ χρησιμοποιεί επίσης υποκειμενική ή προσωπική επιβεβαίωση και δεν προορίζεται για να ελέγξει την ακρίβεια οποιουδήποτε εργαλείου αποτίμησης της προσωπικότητας. Αντίθετα στοχεύει στο να εξουδετερώσει την τάση για αυταπάτες γύρω από τέτοια θέματα.)

...ένα σωστό τεστ πρέπει αρχικά να έχει κάνει αρκετές ακροάσεις για ένα μεγάλο αριθμό πελατών και μετά να αφιαρεθούν τα ονόματα από τα προφίλ (κωδικοποιώντας τα έτσι ώστε να μπορούμε μετά να τα ταιριάξουμε με τους αρχικούς ιδιοκτήτες τους). Αφότου όλοι οι πελάτες έχουν διαβάσει όλα τα ανώνυμα προφίλ προσωπικοτήτων, ζητείται στον καθένα να επιλέξει αυτό που πιστεύει ότι τον περιγράφει ακριβέστερα. Αν αυτός που έκανε τα προφίλ [ο σύμβουλος] έχει συμπεριλάβει αρκετά μοναδικά συναφή χαρακτηριστικά, τότε τα μέλη του γκρουπ θα πρέπει, κατά μέσο όρο, να υπερβαίνουν την τύχη στο να διαλέξουν το δικό τους προφίλ από τη λίστα.

Ο Beyerstein σημειώνει ότι "καμία απόκρυφη ή ψευδοεπιστημονική μέθοδος "ανάγνωσης" του χαρακτήρα... δεν έχει περάσει επιτυχώς τέτοιο τεστ".

Όμως, το φαινόμενο Φόρερ εξηγεί μερικώς μόνο το γιατί τόσοι άνθρωποι δέχονται ως ακριβείς διάφορες απόκρυφες ή ψευδοεπιστημονικές τεχνικές αποτίμησης του χαρακτήρα. Το ψυχρό διάβασμα, η ενίσχυση μέσα από την κοινότητα και η επιλεκτική κρίση επίσης υποκρύπτονται πίσω από τέτοιες αυταπάτες.

Πρέπει επίσης να παραδεχθούμε ότι αν και πολλοί ισχυρισμοί σε μια τέτοια ψευδοεπιστημονική αποτίμηση προσωπικότητας είναι ασαφείς και γενικόλογοι, κάποιοι είναι συγκεκριμένοι. Κάποιοι απ' αυτούς που είναι συγκεκριμένοι στην πραγματικότητα ισχύουν για μεγάλο αριθμό ατόμων, και κάποιοι τυχαία θα είναι ακριβείς περιγραφές λίγων και εκλεκτών.

Κάποιος αριθμός συγκεκριμένων ισχυρισμών πρέπει ν' αναμένεται από την τύχη.
Έχουν γίνει αρκετές μελέτες πάνω στο φαινόμενο Φόρερ. Οι Dickson και Kelly έχουν εξετάσει πολλές απ' αυτές και έχουν συμπεράνει πως συνολικά υπάρχουν σημαντικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν τον ισχυρισμό ότι τα διάφορα προφίλ που χρησιμοποίησε ο Φόρερ θεωρούνται γενικά ως ακριβή από τα άτομα που έλαβαν μέρος σ' αυτές. Επίσης, υπάρχει μια αυξημένη αποδοχή του προφίλ όταν σ' αυτό υπάρχει μια ετικέτα που γράφει "Για σένα".

Οι ευνοϊκές αποτιμήσεις "γίνονται περισσότερο αποδεκτές ως ακριβείς περιγραφές του χαρακτήρα του ατόμου, απ' ότι οι δυσμενείς". Αλλά οι δυσμενείς ισχυρισμοί "είναι περισσότερο αποδεκτοί όταν γίνονται από άτομα που φαίνεται να έχουν μεγάλο κύρος, παρά από άτομα με μικρό κύρος".

Έχει επίσης βρεθεί ότι τα άτομα μπορούν γενικά να διακρίνουν μεταξύ ισχυρισμών που είναι ακριβείς (αλλά που ισχύουν για μεγάλη μερίδα ανθρώπων) και ισχυρισμών που είναι μοναδικοί (ακριβείς για το συγκεκριμένο άτομο αλλά όχι και για τους περισσότερους ανθρώπους).

Υπάρχουν επίσης κάποια στοιχεία που δείχνουν ότι διάφορα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως η ιδιοσυγκρασία, η ανάγκη για επιδοκιμασία και ο απολυταρχισμός,συνδέονται θετικά με την πίστη στα προφίλ του Φόρερ. Δυστυχώς οι περισσότερες μελέτες του φαινομένου Φόρερ έχουν γίνει μόνο με φοιτητές.

πηγη